Büyümenin önündeki dev engel: Kayıt dışı istihdam

Kayıt dışı istihdam ne anlama geliyor?

Kayıt dışı istihdam, herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna bağlı olmadan çalışma ve çalıştırma olarak tanımlanıyor. Dünyada özellikle belge düzeninin ve kontrol mekanizmasının yetersiz olduğu gelişmekte olan ülkelerde kayıt dışı ekonomi kavramının son derecede yaygın olarak kullanıldığı görülüyor.

İşverenler, işçiler veya kendi hesabına çalışanlar özellikle vergi, sigorta primi vb. mali yükümlülüklerden kaçınmak, bürokratik işlemlerden kurtulmak amacıyla kayıt dışı ekonomik faaliyette bulunuyor. Böylelikle elde ettikleri geliri kayıt dışında bırakıyorlar.

Kayıt dışı istihdamın türleri

Kayıt dışı istihdam, sosyal güvenlik açısından niteliği itibariyle yasal işlerde çalışarak istihdama katılan kişilerin, çalışmalarının gün veya ücret olarak ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına hiç bildirilmemesi ya da eksik bildirilmesi olarak tanımlanıyor.

Bu tanıma göre üç türlü kayıt dışı çalışma söz konusudur:

Çalışanların Sosyal Güvenlik Kurumu’na hiç bildirilmemesi
Çalışma gün sayılarının eksik bildirilmesi
Sigorta primine esas kazanç tutarlarının eksik bildirilmesi.

Neden olan etkenler

Ülkemizde kayıt dışı istihdama neden olan etkenler üç başlık altında açıklanabilir:

Ülke ekonomisinin büyüme dönemine girmesi ile birlikte rekabet gücü önem kazanır ve firmalar rekabet gücünü arttırmak için maliyetlerini düşürme yoluna giderler. Bununla birlikte de kayıt dışı ekonomiye ve onun bir yansıması olan kayıt dışı istihdama yönelirler.

Rekabet gücünün yanı sıra işgücü piyasasında da bazı değişmeler olur ve çeşitli esnek çalışma biçimleri ortaya çıkar. Her ne kadar İş Kanunu’nda bu konuda yapılmış olan düzenlemeler olsa da bu konudaki anlaşmalar tarafların iradelerine bırakılır. Ayrıca bu konuda yapılmış olan yasal düzenlemeler yetersiz kalmıştır. Bu durum kayıt dışı istihdamın yaygınlaşmasına sebep olur.

Enflasyon, gelir dağılımın adaletsiz olması, işsizlik gibi darboğazlar kayıt dışı istihdamı tetikleyen başka nedenlerdir. Ayrıca Türkiye’de işletmelerin büyük çoğunluğunun küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşması nedeniyle bu işletmelerin ekonomik değişmelerden daha kolay etkilenmesine neden olmakta, bu da darboğazı atlatabilmek için işletmelerin kayıt dışı istihdama yönelmelerine sebep olmaktadır.

Ayrıca büyük ölçekli işletmeler vergi indiriminden, teşviklerden vb. yararlanmak için kurallara uygun çalışmayı tercih ederken daha küçük çaplı işletmelerde kayıt dışı çalışmaya daha sık rastlanmaktadır. Dolayısıyla, Ülkemizde küçük ve orta ölçekli işletmelerin genel ekonomi içerisindeki payının yüksek olması da kayıt dışı istihdamı etkilemektedir.

Yasaların basit ve açık olmaması, çalışanların bu konudaki hak ve yükümlülüklerini bilmemesine sebep oluyor. Üstelik bu konuda yapılan yasal düzenlemeler sık sık değişikliğe uğruyor. Bu da kişiler üzerinde bir bilgi kirliliğine sebep oluyor. Bu konuda yapılan yasal düzenlemeler de yetersiz kaldığından işletmeler kayıt dışı çalıştırma eğilime girebiliyor.

İş gücü piyasasını düzenleyen kurum/kuruluşlar arasındaki koordinasyon eksiklikleri ve bu sebeple oluşan yasal boşluklar da kayıt dışı istihdama sebebiyet veriyor.

Bunların yanı sıra zamanında takip edilemeyen kamu alacakları, ağır işleyen hukuki ve bürokratik yapı kayıt dışı istihdamı artırıyor.

Toplumda kayıt dışı çalışmanın zararları konusunda yeterli bilgi ve bilinç düzeyinin oluşmaması dolayısıyla kişilerin iş işten geçtikten sonra Sosyal Güvenlik Kurumuna gelmeleri ve haklardan yararlanamamalarına yol açıyor.

Ülkemizdeki hızlı nüfus artışı da kayıt dışı istihdamı arttıran bir diğer neden olarak dikkat çekiyor. Hızlı nüfus artışı beraberinde vasıfsız işgücünün artışına sebep olurken, kayıt dışı istihdamı artırıyor. Bunun sebeplerinden bir tanesi kişinin eğitim düzeyine bağlı olarak haklarını yeterince bilmemesi, ikincisi de işsizlik dönemlerinde kişinin kayıt dışı çalışmayı kabul etmek zorunda kalması olarak dikkat çekiyor.

Sosyal devlet anlayışı gereği kişilerin devletin sunduğu bazı sosyal imkânlardan faydalanmak istemeleri de kayıt dışı istihdama sebep olan başka bir neden. Genellikle devletin sunduğu sosyal imkânlar gelir durumu olmayan veya çok düşük düzeyde olan ve çalışmayan kişileri kapsıyor. Bu olguyu tespit etmek adına da sosyal yardım verilecek kişinin herhangi bir işte çalışmıyor olması veya gelir/aylık almıyor olması gibi şartlar öne sürülüyor. Bu imkânlardan faydalanmak isteyen kişiler de işverenle anlaşarak kayıt dışı çalışma eğilimine giriyor ve kendilerini büyük bir risk altına alıyor.

Kayıt dışı çalışmanın ve çalıştırmanın olumsuz sonuçları

Ekonomik ve sosyal açıdan birçok olumsuz sonucu bulunan kayıt dışı istihdam, kısa ve uzun vadede her bakımdan ülke ekonomisine ve kişilere zarar veriyor.

Olumsuz sonuçlarını işçi, işveren ve devlet açısından üç başlık altında ele alabiliriz:

Kişilerin yeterli sağlık yardımı alamamalarından dolayı hastalık vakalarının artması,

Sağlıksız bir toplumun oluşması,

İş kazası veya meslek hastalığı, analık durumlarında hak ve yardımlardan faydalanamamaları,

Kısa vadede yeterli sağlık yardımı alamamalarından dolayı hastalık vakalarının artış göstermesi ve uzun vadede de, daha doğrusu, çalışamaz duruma gelindiğinde emekli aylığı alınamadığından fakirliğin ortaya çıkması,

Kişilerin uzun vadede emekli olamaması ve ölüm halinde eş ve çocuklara aylık bağlanamamasıdır.

Özellikle firmalar açısından primi ödeyenlerle ödemeyenler arasında haksız rekabete neden olması,

Sistemde olan işyerlerini, belli bir zamandan sonra diğer işyerleri ile rekabet edebilme amacıyla kayıt dışılığa yöneltmesi,

İyi niyetle sistemde olan kişilerin, kayıt dışı çalışan/çalıştıran kişilerden olumsuz etkilenerek bilinç kirliliğinin oluşmasına sebep olmasıdır.

Her şeyden önce Devletin prim kaybına neden olması,

Sosyal güvenlik açıklarını artırması,

Sosyal güvenlik açıklarını kapatmak için bütçeden transfer yapılması ve bütçe açıklarını artırması,

Gelecek nesillerin sosyal güvenlik sisteminden kaynaklanan yükleri taşımak zorunda kalmaları ve sistemden yeterli düzeyde faydalanamamaları,

Gelir dağılımında adaletsizlikler,

Toplumun ahlaki dejenerasyonuna sebep olmasıdır.

Kayıt dışı istihdamı önleme çalışmaları

Kayıt dışı istihdamla etkili şekilde mücadele edilebilmesi için kurumlar arası işbirliğinin kaçınılmaz olduğu anlayışından hareketle yapılan düzenleme ile tüm bankalar ve kamu kurum ve kuruluşlarına önemli yükümlülükler getirildi.

Kişilerin “T.C kimlik numaraları”, “Adı-Soyadı”, “Mesleki Bilgileri”, “İşyeri Ünvanı ve Adresi” bilgileri alınarak, elektronik veya manuel olarak bulunulan yerdeki sosyal güvenlik il müdürlükleri/merkezlerine bildirilmesi isteniyor. Gönderilen bu bilgilerden işyeri ve sigortalılık kontrolü yapılıyor.

Sosyal Güvenlik Denetmeni istihdamı sağlandı. Yapılan denetimlerde etkinliğin artırılması için risk odaklı denetim modeli benimsenerek; rutin ve rastgele denetimlerin yerine risk analizi yapılarak belirlenen bölgeler, sektörler ve işyerlerinin denetimi sağlanıyor.

İşverenler üzerindeki mali yüklerin azaltılması amacıyla çok sayıda teşvik uygulanıyor. Tüm sigortalılara yönelik teşviklerle birlikte gerek bölgesel ve sektörel önceliklere göre gerekse kadınlar, gençler, engelliler gibi bazı özel gruplara yönelik uygulanan teşvikler ile işverenlerce ödenmekte olan sigorta primleri Hazine tarafından karşılanıyor.

Gelişen teknolojinin de yardımıyla sigortalı ve işverenlere sağlanan hizmetlerin kalitesi arttırıldı, vatandaşlara ve işverenlere kolay erişilebilir, sürdürülebilir ve daha nitelikli hizmet almaları sağlanarak kayıtlı çalışma cazip hale getirildi.

Türkiye’de kayıt dışı istihdam azalıyor

Türkiye’de kayıt dışı istihdamın seyri incelendiğinde yıllar itibarıyla düşüş gösterdiği görülüyor. 2004 yılında % 50,1 olan kayıt dışı istihdam oranı 2017 Ağustos ayında % 34.2 olarak gerçekleşti.

Geride bıraktığımız 15 yıllık süreçte aktif sigortalı sayısı, 2002 yılında 12 milyon 8 bin iken, 2016 Ekim ayı itibariyle 20 milyon 490 bine ulaştı. Pasif sigortalı sayısı ise dosya bazında 2002 yılında 5 milyon 887 bin iken, 2016 yılı Ekim ayında 11 milyon 675 bine ulaştı.

Nasıl takip edeceğiz?

Kayıt dışı/sigortasız çalıştırıldığını öğrenmek de çok kolay.

Sosyal Güvenlik İl/Merkez Müdürlükleri’ne başvurarak, sorularına cevap bulabilir, sigortasız çalıştırıldığını buralara da bildirebilirsin.

1 Türk Lirası karşılığında, “P’ boşluk T.C. Kimlik Numaran boşluk Aile Sıra No”nu yazıp 5502’ye kısa mesaj atarak adına en son ne kadar prim yatırıldığını öğrenebilir, yine “PT’ boşluk T.C. Kimlik Numaran boşluk Aile Sıra No”nu yazıp 5502’ye kısa mesaj atarak sigortanın başlatılıp başlatılmadığını kontrol edebilirsin.